به نام خدا

مسافرت از یک مبدا به یک مقصد یا مقاصد جغرافیایی از خصوصیات و شكل ذاتی گردشگری می باشد که منجر به شکل گیری اندام گونه سیستم گردشگری و تغييرات در محیط طبیعی و به نوبه خود و پیدایش محیطهای جغرافیایی و چشم اندازهای گردشگری در مقصدها می گردد. شدت و ضعف فعالیت های گردشگری به طور نسبی متأثر از حوزه های فعالیتی و امکانات و توانمندی های برنامه ریزی و مدیریتی موجود در آن مقاصد ( جاذبه های و عوامل ثانويه گردشگری ) است. در واقع مردم به دلايل و انگيزه هاي مختلف به گردش و مسافرت مي روند و مقصدها در فضای جغرافیایی در حال رقابت برای بهره مندی از مزایای توسعه گردشگری می باشند. البته مکان ها به واسطه برخورداری از منابع، ظرفیت ها و پتانسیل های طبیعی و انسانی از گونه های مختلف گردشگری برخوردار می باشند. در اين ميان انگيزه هاي مذهبي يكي از قديمي ترين و پر رونق ترين گردش ها در سراسر جهان است. در واقع پیشینه سفرها وگردش هاي مذهبي به قدمت فرهنگ دینی است؛ که در فرهنگ هاي باستاني و جديد همواره جلوگر می باشند. با این حال زيارت و گردشگري مذهبي به مفهوم تخصصي خود فراتر از وابستگي آن به زمان و اوقات فراغت است و ريشه در اعتقادها و باورهاي مذهبي و ايمان به خدا دارد. حوزه نفوذ اين نوع سفرها سراسر جهان را فرا گرفته و با همه اجزا و گونه هاي مختلفش در متن گردشگري جهاني جاي دارد؛ چنانکه بر اساس آمار منتشر شده طی دهه گذشته منتهی به سال 2021 توسط سازمان جهانی گردشگری(UNWTO)، هدف بازدید حدود  28 درصد گردشگران، مذهبی، دیدار دوستان و سلامت بوده است.

در این راستا باید اذعان داشت که علت وجودي و حيات، اعتبار، اهميت، ساختار، كاركرد زيارتي و گردشگری مذهبی- فرهنگی شهر مشهد برخاسته از باورداشت شيعه دوازده امامي به اصل امامت و اعتقاد به شهادت علي بن موسي الرضا(ع) امام هشتم شيعيان در سال 202 هجري قمري است. شكل گيري سازمان آستان قدس رضوي(حرم مطهر رضوي و مجموعه بيوتات وابسته به آن، موقوفات و تشكيلات اداري تابعه واقع در شهر مشهد) برآيند باورهاي مذهبي و فرهنگ معنوي شيعي و نيز ساختمان ها، معماري، تزئينات و... جلوه فرهنگ مادي آن است كه ريشه در تاريخ و دوره هاي گوناگون گذشته، فرهنگ مادي ايراني، تأثيرات فرهنگي سرزمين هاي مجاور(هندي ـ تبتي و...) دارد. از طرف ديگر درآمدها و فعاليت هاي حاصل از جريان عظيم وقف اموال و املاك آستان قدس رضوي در سطوح مختلف مكاني(محلي، منطقه اي و ملي)، نذورات زائران براي كمك به زائران قدس رضوي و دستگيري از مستمندان، در راه ماندگان و ديگر فعاليتهاي گردشگري مذهبي ـ فرهنگي باعث شده تا اين درآمدها و فعاليتها، پاية اقتصادي آستان قدس و شهر مشهد را تشكيل دهد و به طور مستقيم و غير مستقيم، تأثيرات اجتماعي ـ اقتصادي، فرهنگي و فضايي را روي بناها و مؤسسات فرهنگي، مالكيت زمين و موقوفات، معماري، درآمد، اشتغال و همچنين توليت، تشكيلات اداري و نيز حجم عظيم گردشگران و زائران شهر مشهد و حتي قسمت هاي بزرگي از استان خراسان رضوي، داشته باشد.

از اين رو مشهد جزو شهرهاي مقدس جهان است، كه در پرتو جهان بيني پديد آمده(توليد فضا) و سرشت، حيات و شكل گيري فضايي و زندگي اجتماعي / اقتصادي آن كاملاً تحت تأثير عامل مذهبي / فرهنگي و گردشگري برخاسته از آن شکل گرفته است. بر اين اساس در جغرافياي مذاهب به بررسي مسايلي همچون علت وجودي و چگونگي حيات، سيما، سازمانيابي و كاركرد سكونتگاه ها، هيئت هاي مذهبي، ترابري، گردشگري و... كه بر اساس اعتقادها و باورهاي مذهبي شكل گرفته، پرداخته مي شود. در واقع مذهب به عنوان اصلي ترين عنصر فرهنگ در ادوار مختلف در توليد فضا، نقش بندي مكان هاي مذهبي تأثير و نقش و اثر خود را بر سيماي ساختار و كاركرد شهر(معماري، تأسيسات، امكانات، اقتصاد و...) ظاهر و جلوه گر كرده است. ولذا بايد گفت كاركرد گردشگري مذهبي- فرهنگي شهر مشهد به مثابه اقتصاد پايه شهر اگر چه در طول تاريخ بر اثر باورهاي اعتقادي ديني- مذهبي و نيازهاي روزمره زائران و مجاوران حرم مطهر حضرت رضا(ع) در اين مكان جغرافيايي(شهر) شكل گرفته و همواره در پويايي اقتصاد شهر، اثر بخش بوده؛ اما مشهد در سده اخير بر اثر تحولات ساختاري و كاركردي در مقياس هاي بين المللي و ملي، تحولات قابل توجه اي را تجربه كرده است. در واقع شهر مشهد در پي تحولات سده اخير، ساختار و كاركرد بنيادي اش از زيارتي به گردشگري مذهبي- فرهنگي تغيير يافته است. اين نقش جديد، نسبت به ساختار و کارکرد زيارتي(چون زائر هدف از مسافرت اش تك منظوره«خالص» با حداقل نشت هاي اقتصادي است)، متنوع تر، پیچیده تر، متأسی از معماری و شهرسازی جدید و نسبتاً به روز، دارای نشت اقتصادی(درآمد، اشتغال و...) بالا و به طور نسبی منطبق با نیازهای رفاهی جدید است؛ اگر چه در دهه هاي اخير توجه، حمايت و پیوند معنوی دولت با مشهد و آستان قدس رضوی موجب ترويج زیارت و گردشگري مذهبي شده است. در این میان، مطالعات علمی و پژوهشی در رابطه با مقصدهای مذهبی مانند شهر مقدس مشهد می تواند در تقویت پایه های نظری و تجربی اقدامات آینده برای گسترش گردشگری مذهبی و زیارت در شهر مشهد برای تصمیم گیران، سیاستگذاران، برنامه ریزان و مدیران و فعالان بخش خصوصی و کسب و کارهای محلی تاثیرگذار و مفید باشد.

بر این اساس گروه جغرافیای دانشگاه فردوسی مشهد در راستای رسالت علمی در صدد برگزاری اولین همایش برنامه ریزی و توسعه گردشگری با محوریت توسعه و تسهیل زیارت و گردشگری می باشد. لازم به ذکر است که این همایش با مشارکت سازمان جهاد دانشگاهی خراسان رضوی، مرکز پژوهش های آستان قدس رضوی و اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی با تأسی از فضا / مکان مشهد الرضا به عنوان مقصد بزرگترین کلانشهر زیارتی و گردشگری مذهبی جهان اسلام مورد وفاق و انتخاب قرار گرفته است. لذا هدف اصلی این همایش این است که چگونه می­توان ضمن برخورداری از منافع حاصل از زیارت و گردشگری مذهبی- فرهنگی شهر از مسائل و مشکلاتی همچون تفاوت در برداشت های نظری زیارت و گردشگری ( مذهبی، فرهنگی و....)، چند پارچگی مدیریت زیارت و گردشگری، ضعف زیرساخت و خدمات زیارتی( حمل ونقل،آب آشامیدنی و...)،ترافیک و آلودگی هوا، فقر شهر و اسکان غیر رسمی، جرم وجنایت، تمایزات فرهنگی و... کاست و به پایداری شهر و منطقه دستیابی پیدا کرد.

امید است همه کنشگران و پژوهشگران فرهیخته و کارشناسان محترم حوزه های مرتبط با فعالیت های زیارت و گردشگری مذهبی ما را برای دستیابی به اهداف همایش « توسعه زیارت و گردشگری مذهبی در مقیاس ملی و منطقه ای، کمک به حل مسایل و مشکلات محلی منطقه ای در حوزه زیارت ، واکاوی تجارب ملی و بین المللی در حوزه برنامه ریزی و توسعه زیارت و گردشگری مذهبی و...»کمک نموده و با تأسی از شعار سال 2022 مسئولانه به« بازاندیشی در گردشگری» و زیارت پرداخته و با ارائه مقالات، سخنرانی ها و گزارش های علمی و تخصصی خویش ما را در دستیابی به اهداف همایش یاری رسانند.

توفیق همه استادان، متخصصان، دانشجویان، عموم پژوهشگران را از درگاه خداوند متعال خواستارم.

محمد قاسمی خوزانی

دبیر همایش